Υπάρχουν στιγμές στη ζωή μας που νιώθουμε σαν να φοράμε μια πανοπλία που δεν είναι δική μας. Μια στολή που μάθαμε να φοράμε από πολύ μικροί, για να μας βλέπουν, να μας αγαπούν και να επιβιώνουμε μέσα στο πλαίσιο της οικογένειας. Όπως ο Ιππότης με τη Σκουριασμένη Πανοπλία στο ομώνυμο βιβλίο του Fisher, που ξεκίνησε ένα ταξίδι για να απαλλαγεί από την πανοπλία που τον προστάτευε αλλά και τον κρατούσε μακριά από τη ζωή, έτσι και εμείς, ως ενήλικες, μπορεί κάποια στιγμή να νιώσουμε την ανάγκη να καταλάβουμε ποιοι είμαστε πίσω από τους ρόλους που πήραμε κάποτε ως παιδιά.

Οι ρόλοι δεν είναι τυχαίοι

Σε κάθε οικογενειακό σύστημα, και ιδίως σε περιόδους έντασης, κρίσης ή ανισορροπίας, τα παιδιά συχνά αναλαμβάνουν συγκεκριμένους ρόλους. Αυτοί οι ρόλοι δεν είναι συνειδητοί ούτε αυθαίρετοι. Είναι απαντήσεις. Τρόποι να αντέξουν, να κρατήσουν τη συνοχή, να διεκδικήσουν μια θέση στην καρδιά των γονιών ή να καλύψουν ένα κενό. Δεν είναι προϊόν κακής πρόθεσης των γονέων, αλλά αντανάκλαση των αναγκών και των δυναμικών του κάθε οικογενειακού συστήματος.

Συνήθεις ρόλοι στην παιδική ηλικία

• Το παιδί-πρότυπο: Υπάκουο, αριστούχο, “καλός μαθητής/καλή κόρη”. Μαθαίνει να αξίζει μόνο όταν τα καταφέρνει. Στην ενήλικη ζωή συχνά δυσκολεύεται να αποτύχει, να ζητήσει βοήθεια, να δείξει αδυναμία.
• Ο αποδιοπομπαίος τράγος: Εκείνος που τραβά πάνω του τη δυσλειτουργία της οικογένειας. Συχνά γίνεται ο “δύσκολος” ή ο “προβληματικός”. Κουβαλά ντροπή και θυμό, νιώθοντας συχνά απομονωμένος και παρεξηγημένος.
• Ο γελωτοποιός: Χρησιμοποιεί το χιούμορ για να ελαφρύνει την ατμόσφαιρα. Μαθαίνει να καλύπτει τα δύσκολα συναισθήματα πίσω από το χιούμορ. Ως ενήλικας δυσκολεύεται να συνδεθεί ουσιαστικά ή να εκφράσει πόνο.
• Ο υπεργονέας (γονεοποιημένο παιδί): Παίρνει φροντιστικό ρόλο για τα αδέλφια ή ακόμα και για τους ίδιους τους γονείς. Ως ενήλικας δυσκολεύεται να ζητήσει φροντίδα, να χαλαρώσει, να εμπιστευτεί ότι μπορεί να τον φροντίσει και κάποιος άλλος.
• Ο ταυτοποιημένος ασθενής: Το παιδί που εκφράζει μέσα από ένα σύμπτωμα (σωματικό ή ψυχικό) το σύνολο της αγωνίας της οικογένειας. Συχνά στιγματίζεται, αλλά παράλληλα αποκτά σημασία μέσα από την ευαλωτότητά του.
• Το αόρατο παιδί: Δεν δημιουργεί προβλήματα, δεν απαιτεί, δεν φαίνεται. Μαθαίνει να μην έχει ανάγκες, και στην ενήλικη ζωή δυσκολεύεται να αναγνωρίσει ή να διεκδικήσει τον εαυτό του.

Οι ρόλοι αυτοί, άλλοτε εμφανώς και άλλοτε σιωπηλά, μας συνοδεύουν

Μεγαλώνουμε, αλλά ο εσωτερικός ρόλος παραμένει. Συνεχίζουμε να λειτουργούμε μέσα από τον φακό του ρόλου, να φιλτράρουμε τη ζωή μας μέσα από παλιές συμφωνίες. Κάποιοι γίνονται οι “πάντα δυνατοί”, άλλοι οι “διαρκώς αποτυχημένοι”, κάποιοι ζουν μονίμως για τους άλλους. Συχνά δεν καταλαβαίνουμε από πού έρχεται η δυσφορία μας. Μπορεί να νιώθουμε παγιδευμένοι σε συμπεριφορές ή σχέσεις που δεν εξυπηρετούν πια, αλλά να μην μπορούμε να ξεφύγουμε.

Η ψυχοθεραπεία ως εσωτερικό ταξίδι απελευθέρωσης

Η ψυχοθεραπεία δεν είναι μια διαδικασία αλλαγής προσωπικότητας. Είναι μια πορεία προς την αυτογνωσία: να δούμε με ειλικρίνεια ποιον ρόλο φορέσαμε, τι τον διατήρησε και τι μας κοστίζει πια. Όταν κατανοήσουμε τη λειτουργία του ρόλου, μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι κάποτε μας βοήθησε — αλλά σήμερα ίσως μας περιορίζει.

Μέσα από την υπαρξιακή-συστημική προσέγγιση, εστιάζουμε όχι μόνο στον εσωτερικό κόσμο αλλά και στο πώς αυτός συνυφαίνεται με τις σχέσεις μας. Αντιλαμβανόμαστε πως ο εαυτός δεν είναι στατικός, αλλά εξελίσσεται μέσα από τη σχέση. Κάθε ρόλος ήταν μια απόπειρα να ανήκουμε. Τώρα μπορούμε να ξαναδιαλέξουμε πώς θέλουμε να ανήκουμε.

Το πέρασμα μέσα από τα σκοτεινά μονοπάτια

Η απελευθέρωση από έναν ρόλο δεν είναι εύκολη υπόθεση. Συχνά περνά μέσα από δύσκολα ερωτήματα, επανανοηματοδότηση του παρελθόντος, επαφή με τραύματα και απώλειες. Δεν είναι γραμμική ούτε ανώδυνη διαδικασία. Αλλά όπως και ο ιππότης του Fisher, χρειάζεται να διανύσουμε μια εσωτερική διαδρομή με θάρρος, για να μπορέσει να φανεί το αληθινό μας πρόσωπο.

Δεν μπορούμε να αλλάξουμε το παρελθόν, αλλά μπορούμε να ξαναγράψουμε τη σχέση μας με αυτό. Η ελευθερία έρχεται όταν αναλαμβάνουμε την ευθύνη: όχι να φταίμε, αλλά να επιλέγουμε.

Η ελπίδα της αλλαγής

Το ταξίδι της ψυχοθεραπείας είναι η πορεία προς την ανάκτηση της προσωπικής ελευθερίας. Το να σταματήσει κάποιος να ζει με βάση αυτό που περίμεναν οι άλλοι και να αρχίσει να ζει με βάση αυτό που ο ίδιος επιθυμεί. Δεν πρόκειται για μια μαγική μεταμόρφωση, αλλά για μια αυθεντική, σταδιακή ανάδυση του εαυτού.

Δεν μας χαρίστηκε η ομορφιά της ύπαρξής μας. Έχουμε να τη διεκδικήσουμε. Όχι μέσα από αντιδραστικό θυμό ή άρνηση του παρελθόντος, αλλά μέσα από την απόφαση να σταθούμε υπεύθυνα μπροστά στον εαυτό που μας καλεί και να τον φωτίσουμε με νέο βλέμμα.

Ίσως η ερώτηση που γεννιέται τελικά είναι: ποιος θέλω να είμαι, πέρα από τον ρόλο που έμαθα να παίζω;

Η απάντηση σε αυτό δεν είναι έτοιμη. Αλλά υπάρχει. Και σε περιμένει στο μονοπάτι της αυτογνωσίας.

 

Βιβλιογραφία:

Fisher, R. (2001). Ο Ιππότης με τη Σκουριασμένη Πανοπλία (μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη). Αθήνα: Opera. ISBN 978‑960‑707‑370‑9