Η ελευθερία δεν είναι πάντοτε φωτεινή. Κάποιες φορές έχει το χρώμα της σιωπής, της αβεβαιότητας, της ευθύνης. Δεν είναι απλώς ένα δικαίωμα, ούτε ένας θρίαμβος. Είναι μια υπαρξιακή κλήση: να επιλέξεις. Να αναλάβεις. Να σταθείς μόνος, χωρίς εγγυήσεις.
Ο Ντοστογιέφσκι, μέσα από τη συγκλονιστική παραβολή του Ιεροεξεταστή στους “Αδελφούς Καραμαζόφ”, φωτίζει το τίμημα της ελευθερίας. Ο Χριστός επιστρέφει και στέκεται σιωπηλός μπροστά στον Ιεροεξεταστή, που τον κατηγορεί πως έκανε το πιο σκληρό λάθος: έδωσε στους ανθρώπους ελευθερία. Αλλά εκείνοι –λέει– δεν την άντεξαν. Διψούν για θαύμα, για μυστήριο, για κάποιον που θα σκέφτεται αντί γι’ αυτούς. Θέλουν κάποιον να τους πει τι είναι σωστό και τι λάθος. Δεν θέλουν να επιλέγουν – θέλουν να ξεκουραστούν. Ο Ιεροεξεταστής υποστηρίζει πως, όταν ο Χριστός αρνήθηκε τις τρεις προσφορές του Πειρασμού στην έρημο, δεν προσέφερε βεβαιότητες, μα καταδίκασε τον άνθρωπο σε μια ελευθερία αβάσταχτη. Την ελευθερία της συνείδησης και της επιλογής, που για την πλειοψηφία των ανθρώπων δεν είναι ευλογία, αλλά βάρος.
Η ανθρώπινη ψυχή, βαθιά μέσα της, αναγνωρίζει την επιθυμία να ανακουφιστεί από την αγωνία της ελευθερίας, να παραδοθεί σε κάτι που υπόσχεται σιγουριά και ησυχία. Συχνά προτιμούμε το οικείο, ακόμη κι αν μας πονάει, γιατί η συνήθεια μοιάζει πιο ασφαλής από το άλμα στο άγνωστο. Κι όμως, η αληθινή ελευθερία βρίσκεται ακριβώς εκεί: στο άνοιγμα προς το άγνωστο, που απαιτεί επαγρύπνηση, ανάληψη ευθύνης και πράξη.
Ο Fromm, στο βιβλίο ο Φόβος της Ελευθερίας, περιγράφει τρεις μηχανισμούς με τους οποίους ο άνθρωπος αποδρά από την ελευθερία: την συμμόρφωση, την υποταγή και την καταστροφικότητα. Όταν δεν αντέχει το βάρος και το άγχος της προσωπικής ευθύνης, στρέφεται προς τα έξω: παραδίδεται σε έναν άλλον — έναν άνθρωπο που ενσαρκώνει τη βεβαιότητα και τη δύναμη, ή χάνεται μέσα στη μάζα, ή προσκολλάται σε μια εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού του. Η ελευθερία χωρίς νόημα γίνεται αφόρητος τρόμος, κι έτσι ανταλλάσσεται εύκολα με την ασφάλεια.
Στην ψυχοθεραπεία, η επιθυμία για ελευθερία έρχεται συχνά αγκαζέ με τον φόβο της. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι άνθρωποι φέρνουν μαζί τους την κρυφή προσδοκία για μια “μαγική λύση” – ένα μονοπάτι χωρίς αγωνία, χωρίς δίλημμα, χωρίς εσωτερική πάλη. Μα η θεραπευτική συνάντηση δεν υπόσχεται απαντήσεις-συνταγές. Είναι ένα ασφαλές πεδίο όπου κάποιος μπορεί, ίσως για πρώτη φορά, να κοιτάξει κατάματα τη δική του διαδρομή και να αναρωτηθεί: Τι θέλω στ’ αλήθεια; Ποιος είμαι πέρα από τους ρόλους και τις προσδοκίες;
Σε αυτόν τον χώρο, η ελευθερία δεν είναι κάτι που δίνεται – αλλά κάτι που αναδύεται. Σιγά σιγά. Με πόνο, αλλά και με υπεύθυνη ελπίδα. Όχι σαν βάρος που πρέπει να κουβαλήσεις, αλλά σαν δυνατότητα να αναπνεύσεις.
Ο σύγχρονος άνθρωπος ζει μέσα σε ένα πεδίο απεριόριστων επιλογών – επαγγέλματα, σχέσεις, ρόλοι, τρόποι ζωής. Και όμως, πολλές φορές νιώθει πιο χαμένος από ποτέ. Γιατί η ελευθερία χωρίς προσανατολισμό, χωρίς εσωτερικό GPS, χωρίς βαθύ νόημα, δεν ελευθερώνει. Συγχέει. Κουράζει. Εξαντλεί.
Ο Viktor Frankl, ψυχίατρος και επιζών των στρατοπέδων συγκέντρωσης, τόνιζε ότι η “θέληση για νόημα” είναι η πρωταρχική κινητήρια δύναμη του ανθρώπου. Χωρίς νόημα, δεν υπάρχει σκοπός. Χωρίς σκοπό, καμία ελευθερία δεν έχει αξία. Ο άνθρωπος μπορεί να αντέξει τον πόνο, την απώλεια, την αγωνία – αλλά όχι το κενό. Όχι την αίσθηση ότι όλα είναι ίδια, ότι τίποτα δεν αξίζει. Η ελευθερία χρειάζεται πορεία προς κάπου προσωπικά και αυθεντικά.
Γι’ αυτό και η αληθινή ελευθερία δεν είναι να κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά να μπορείς να σταθείς απέναντι στη ζωή και να πεις: «Αυτό είναι δικό μου. Το διάλεξα. Το αναλαμβάνω.» Όχι απελευθέρωση «από» κάτι, αλλά ελευθερία «προς» κάτι. Να ζεις με κατεύθυνση, πρόθεση και παρουσία.
Αν κάποια στιγμή νιώσεις τον εσωτερικό σου κόσμο να βαραίνει μπροστά στο εύρος των επιλογών ή την ευθύνη των αποφάσεων, μη βιαστείς να αποστραφείς αυτό που αναδύεται. Αυτό το βάρος ίσως είναι ένδειξη ζωής. Ίσως να σημαίνει ότι κάτι μέσα σου ξυπνά. Ότι μια εσωτερική επιθυμία ζητά ακρόαση. Όχι για να πετύχεις. Αλλά για να σχετιστείς. Για να ζήσεις, όχι με αυτόματο πιλότο, αλλά με αλήθεια.
Η ελευθερία δεν είναι προορισμός που κατακτάται μια φορά για πάντα, αλλά μια συνεχής πορεία που διαμορφώνει τον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι η ικανότητα να στέκεσαι με ειλικρίνεια απέναντι στη ζωή, να αναλαμβάνεις τις επιλογές σου και να ζεις με νόημα, όχι άφοβα ή τέλεια, αλλά αληθινά. Μόνο τότε η ελευθερία γίνεται πραγματικό δώρο και όχι βάρος.
Δεν έζησα ανέμελα. Μα έζησα με νόημα. Κι αυτό είναι το αληθινό δώρο της ελευθερίας.
